કૃષ્ણનું સાચુ દ્વારકા ક્યું એ અંગે અનેક મતભેદો છે. અલબત્ત, ધાર્મિક આસ્થાના કેન્દ્ર તરીકે તો દ્વારકા શહેર જગપ્રસિદ્ધ થયું જ છે. પરંતુ વિવિધ સ્થળો દ્વારા પોતાનું ગામ કે શહેર જ મૂળ દ્વારકા/Dwarka હોવાના દાવાઓ વારંવાર થતાં રહ્યાં છે. આવા દ્વારકા મનાતા શહેરો ક્યા ક્યા છે અને શા માટે તે મૂળ દ્વારકા ગણાય છે?
પોરબંદરથી ત્રીસેક કિલોમીટર દૂર એ ગામ આવેલું છે.
વસતી ત્રણ ચાર-હજાર.
ગામનું નામ વિસાવાડા.
મેરની બહુમતી વસતી.
અલબત્ત, એટલી વાતે ગામની ઓળખાણ પુરી નથી થતી.
વિસાવાડાની ખરી ઓળખાણ એટલે મૂળ દ્વારકા હોવાનો દાવો!
ઓખામંડળ પાસે આવેલા દ્વારકા શહેર સિવાય બીજા કેટલાક સ્થળોની ઓળખ પણ અસલ દ્વારકા હોવા તરીકેની છે. એટલે કે કૃષ્ણએ અહીં પણ રાજ કર્યુ હતું એવુ સ્થાનિક લોકો માને છે. એવા વિવિધ સ્થળો પૈકીનું વિસાવાડા સૌથી મોટુ દાવેદાર છે. માટે પહેલાં તેની વાત કરીએ..
* * *
પોરબંદરના જાણીતા ઈતિહાસવિદ્ નરોત્તમ પલાણે વિસાવડા શા માટે મૂળ દ્વારકાનું દાવેદાર ગણી શકાય તેની વિગતવાર રજુઆત પોતાના પુસ્તક ‘વિસાવાડા’માં કરી છે. એ ઈતિહાસ પ્રમાણે વિસાવાડા પ્રાચીનકાળનું વિષ્ણુતિર્થ છે. સ્કંદપુરાણમાં જે વિષ્ણુપદ નામના સ્થળનો ઉલ્લેખ છે એ પણ કદાચ આજનું વિસાવાડા જ હોય એવી પ્રબળ શક્યતા છે.
આ ગામ ફરતાં જ ખબર પડી આવે કે કોઈ નવુંસવું વસેલું નગર નથી. બાંધકામો ભલે નવાં દેખાતા હોય, પરંતુ અહીંની માટી સેંકડો વર્ષ પહેલાનો ઈતિહાસ ધરબીને બેઠી છે. ગામમાંથી મળી આવેલા શિલાલેખો અને પાળિયાઓ ગામ પુરાતનકાલીન હોવાની સાક્ષી પુરે છે. વિસાવાડાના સિદ્ધેશ્વર મહાદેવ મંદિરના એક મૂર્તિ નીચે છેક ઈસવીસન ૧૨૦૬માં લખાયેલી લીટીઓ મળી આવી છે. એ પ્રમાણે ગામનું નામ વિસાવાડા ત્યારે પણ હતું એ વિગતો મળે છે અને વધુમાં એમ પણ લખ્યું છે કે અહીં દ્વારકાધિશના બેસણા હતાં.
પૌરાણિક ઉલ્લેખ પ્રમાણે દ્વારકા હોવા માટે એક તરફ રૈવતક પર્વત અને બીજી તરફ દરિયો હોવો જોઈએ.
વિસાવાડા અને માધવપુર બન્ને એવા સ્થળો છે, જ્યાં આંશિક રીતે આ શરતો પુરી થાય છે. વિસાવાડા-માધવપુર બન્ને પ્રાચીન શહેરો છે, અહીંથી હજારો વર્ષ જુના અવશેષો પ્રાપ્ત થયા છે. ઈતિહાસ તરફનો રસ્તો બતાવતા શિલાલેખો પણ બન્ને સ્થળોએ છે. વિસાવાડા પાસે બરડો તો માધવપુર પણ બરડાની નજીક ગણી શકાય એમ છેે. માધવપુરને ગણવુ હોય તો ગિરનાર પાસે પણ ગણી શકાય. માધવપુરનો દરિયો જાણીતો છે, જ્યારે વિસાવાડા થોડુ દરિયાથી દૂર છે, છતાં પણ દરિયાકાંઠે ન ગણી શકાય એટલુ બધુ દૂર પણ નથી.
દ્વારકા શબ્દનો એક અર્થ બંદર (બારું) થાય છે. વિસાવાડામાં મળી આવેલા અવશેષો પરથી એક સમયે બંદર હોવાનું જણાઈ આવે છે. અહીં એક બળદબારું (બળદનો આવવા-જવાનો રસ્તો) પણ છે. વિસાવાડામાં મળી આવેલા ‘શંખ ડેરુ’ અને ‘રાંદલ-ડેરુ’ અંદાજે દોઢેક હજાર વર્ષ પુરાણા છે. વિસાવાડામાં મુકવામાં આવેલી તકતીઓમાં પણ ઈતિહાસ ઉલ્લેખાયેલો છે.
વિસાવાડામાં આવેલુ કૃષ્ણ મંદિર પણ અનોખું છે. આ મંદિર પંચાયતન પ્રકારનું છે. એટલે કે એક મુખ્ય મંદિર અને ફરતા ચાર નાના-મંદિરો. આ પ્રકારના સૌરાષ્ટ્રમાં બે જ મંદિરો છે. એક વિસાવાડામાં અને બીજું દ્વારકા પાસેના ધ્રાસણવેલ ખાતે. એ રીતે વિસાવાડાને અહીંનું મંદિર પણ અલગ પાડે છે.
વિસાવાડાને ઐતિહાસિક પુરવાર કરતાં કુલ છ શિલાલેખો મળ્યાં છે અને તેમાંથી બે જ ઉકેલી શકાયા છે. એ શિલાલેખો પ્રમાણે નોંધાયેલો ઇતિહાસ ૧૨૬૨થી શરૃ થાય છે. પરંતુ એ પહેલા વિસાવાડાનું અસ્તિત્વ નહોતુ એમ ન કહી શકાય. કેમ કે શિલાલેખોમાં વિસાવાડા નામ છે એટલે એ નામ શિલાલેખો કરતાં પણ પહેલાથી હશે એવુ અનુમાન લગાવી શકાય એમ છે. એક ઈતિહાસ પ્રમાણે ૧૨૬૨ આસપાસ દ્વારકાથી ભગવાન કૃષ્ણની મૂર્તિ અહીં લાવવામાં આવી હતી. એટલે એવી કલ્પના કરી શકાય એમ છે કે એ અરસામાં દ્વારકા પર કોઈ સંકટ આવ્યુ હશે. આમેય ઈસ્લામિક આક્રમણખોરોએ હિન્દુ મંદિરો પર આક્રમણો કર્યા જ છે. એટલે સંકટથી બચવા મંદિરના પુજારી સહિતના બ્રાહ્મણો કદાચ વિસાવાડા આવ્યા હશે. પણ વિસાવાડા જ શા માટે?
કેમ કે અહીં મેર કોમની વસતી હતી. બહાદુર કોમમાં ગમના પામતા મેર કોઈનાથી ડરે નહીં માટે અહીં મૂર્તિ સુરક્ષિત રહેશે એમ માની બ્રાહ્મણોએ અહીં સ્થળાંતર કર્યુ હોવું જોઈએ. કદાચ સંકટ ટળી ગયા પછી વિસાવાડાના આગેવાન મેર ભક્ત વિંઝાત કેશાવાલાએ અહીં જ મંદિર બંધાવી ભગવાનની સ્થાપના કરી દીધી હશે.
ભારત પર આક્રમણ કરતાં વિધર્મીઓના હાથે વિસાવાડા પણ વારંવાર લૂંટાતુ રહ્યુું છે. ઈસવીસન ૧૨૦૦ની સાલમાં અલાઉદ્દિન ખિલજી દ્વારા અને ઈસવીસન ૧૪૦૦માં ઝફરખાન દ્વારા લૂંટાયુ છે. મુસ્લીમ આક્રમણખોરોએ હિન્દુ ધર્મસ્થળ હોવાની દાઝ રાખીને વિસાવાડાના મંદિરો સળગાવી નાખ્યા હતાં, બારામાં રહેલા જહાજો સળગાવી દીધા હતાં અને બીજા અનેક નુકસાનો પણ કર્યાં હતાં. એ પછી સ્થપાયેલી શાંતિ પણ લાંબી નિવડી નહોતી. ૧૫૦૦થી ૧૬૦૦ વચ્ચે જાડેજા-જેઠવાઓની વચ્ચેની લડાઈનો ભોગ વિસાવાડા બન્યુ હતું. ૧૬૦૦ પછીનો સમય આ શહેર માટે શાંતિપૂર્વકનો નિવડયો છે. ત્યારથી આ ગામ શાંત બેઠુ છે. આજનું વિસાવાડા હકીકતે દ્વારકા હોય કે ન હોય પરંતુ ઐતિહાસિક સ્થળ તો છે જ.
* * *
નરસિંહ મહેતાએ શામળિયાને હૂંડી લખતી વખતે તેમનું સરનામુ ટાંક્યુ હતું..
”સ્વસ્તિ શ્રીમંત શુભ સ્થાન દ્વારામતી, રાય રણછોડને કરું પ્રણામ, સાગરબેટમાં ઠેઠ મધ્યે વસો, શામળા શેઠ પ્રસિદ્ધ નામ.” એ ઉલ્લેખ પ્રમાણે તો બેટ દ્વારકા જ અસલ દ્વારકાનું સૌથી મોટુ દાવેદાર ગણવું રહ્યું. આદ્ય શંકરાચાર્ય આજની દ્વારકા છે તેને જ અસલ દ્વારકા માનતા હતાં. એટલે તેમણે શારદાપીઠની સ્થાપના ત્યાં કરી હતી. અન્ય પુરાત્ત્વ અભ્યાસકર્તાઓ પણ આ દ્વારકાને જ અસલ દ્વારકા ગણે છે.
મૂળ દ્વારકાનું એક દાવેદાર જૂનાગઢ પણ છે. મહાભારતમાં થયેલા ઉલ્લેખ પ્રમાણે દ્વારકા રૈવતક નામના પર્વત પાસે હતું. આજનું દ્વારકા જ્યાં છે ત્યાં તો કોઈ પર્વત નથી. ત્યાં પહાડ હશે અને એ દરિયામાં ડૂબી ગયો હશે? આખી દ્વારકા પણ ડૂબી હશે? જો હા, તો ક્યાં ડૂબી હશે? એ સવાલો પણ અનુત્તર છે.
એક શક્યતા જૂનાગઢને દ્વારકા તરીકે રજુ કરે છે. દ્વારકા પાસે પહાડ હતો. જૂનાગઢ પાસેનો ગિરનાર રૈવતક હશે? આમ પણ ગિરનારનું પ્રાચીન નામ રૈવતક જ ગણાય છે. જો એમ હોય તો જૂનાગઢ મૂળ દ્વારકા હતું? કોઈ પાસે એ સવાલનો ચોક્કસ જવાબ નથી. ઈતિહાસકાર દુર્ગાશંકર શાસ્ત્રી જૂનાગઢ પાસે જ ક્યાંક દ્વારકા હતી એમ માને છે. પણ ક્યાં હતી તેના કોઈ પુરાવા-સંકેત મળતા નથી. અલબત્ત, જૂનાગઢનો પોતાનો ઈતિહાસ હજારો વર્ષ જુનો છે એ વાત નક્કી છે. વળી ઉપરકોટની માફક અનેક સ્થળો એવા છે, જ્યાં હજુ ખોદકામ-તપાસ કરવાની બાકી છે. સરકારને દટાયેલો ઈતિહાસ ફરીથી બેઠો થાય એમાં રસ નથી અને પુરાત્ત્વ ખાતુ બે-પાંચ જાણીતી સાઈટોને બાદ કરતાં નવાં નવાં સ્થળોનો ઈતિહાસ તપાસવાની તસ્દી લેતું નથી. પરિણામે થાય છે એવુ કે ગુજરાતમાં દર થોડા સમયે નવી પુરાતત્ત્વિય સાઈટ મળી આવે છે, પણ પછીથી તેનું અભ્યાસપૂર્ણ સંશોધન થતું નથી.
* * *
કોડીનાર પાસે આવેલા એક ગામનું નામ જ મૂળ દ્વારકા છે.
મૂળ દ્વારકા નામ જોકે એમ જ નથી પડી ગયું. પુરાત્ત્વવિદેને ખોદકામ દરમિયાન અહીંથી છેક ઈસવીન દસમી સદીના અવશેષો મળી આવ્યા છે.
ખોદકામ દરમિયાન અહીંથી ગોળાકાર બાંધકામ મળી આવ્યુ છે. આ બાંધકામ પંદરેક ફીટ ઊંચુ છે. લાઈમસ્ટોનમાંથી બનેલુ એ બાંધકામ જોતા જ ખબર પડી આવે કે કોઈ કાળમાં એ દિવાદાંડી હશે. સૌરાષ્ટ્રની એ સૌથી પ્રાચીન દિવાદાંડી છે. હવે એ ભાગ દિવાદાંડીનો તૂટેલો ભાગ કહી શકાય એટલુ બાંધકામ રહ્યું છે. દ્વારકા અંગે સંશોધન કરનારા પુરાત્ત્વશાસ્ત્રી ડો.હિરાનંદ શાસ્ત્રી પણ અહીં જ દ્વારકા હોવાનું માનતા હતાં.
Dwarka : કૃષ્ણની સુવર્ણભૂમિમાં જોવા જેવા સ્થળો ક્યા ક્યા છે?
દિવાદાંડીના અવશેષો તો દેખાય છે, પરંતુ ન દેખાય એવા ભોંમાં ભંડારાયેલા ઘણા અવશેષો છે. અહીંથી પુરાત્ત્વવિદોને ખોદકામ દરમિયાન પથ્થરોના બનેલા લંગરો મળી આવ્યા છે. એવા લંગરો ગુજરાતના દરિયાકાંઠે આવેલા બીજા કેટલાક સ્થળોએથી પણ મળી આવ્યા છે. બુરાઈ ગયેલી નદી, ચાલુ હાલતમાં રહેલો કૂવો, હડપ્પીયન કાળના ઠીકરાઓ સહિતના અવશેષો સાબિત કરે છે કે કોઈ કાળમાં અહીં ધમધમતુ બંદર હતું. રોમનો સાથે તેમનો વેપાર ચાલતો હતો. રોમન મેન્યુસ્ક્રીપ્ટમાં પણ ગુજરાતના થોડાક સ્થળોનો ઉલ્લેખ છે, તેમાં આ વિસ્તારનો સમાવેશ થાય છે.
દિવાદાંડી આસપાસ આખુ શહેર હોવુ જોઈએ અથવા હજુ પણ હશે જ. પરંતુ સિમેન્ટની જેટ્ટી સહિતના બાંધકામોને કારણે મૂળ દ્વારકા કે જે કોઈ શહેર હોય એ દબાઈ ગયુ છે. માત્ર મૂળ દ્વારકા નહીં આસપાસના ગામોમાંથી પણ મળી આવેલા અવશેષો પરથી એટલી તો ધારણા બાંધી જ શકાય કે અહીં બહાર દેખાય છે, તેના કરતા જમીનમાં વધારે મોટી ધરોહર દબાયેલી છે. અલબત્ત હવે ત્યાં વિકાસનો ધમધમાટ ચાલી રહ્યો છે એટલે કોઈને જમનીમાં દબાયેલા ઈતિહાસની પરવા નથી.
‘સ્કંદ પુરાણ’ પ્રમાણે દ્વારકાનું સ્થાન કોડીનાર-પ્રભાસ પાસે થાય છે. જોકે દ્વારકા માટે જરૃરી પર્વત અહીં નથી. ગોઆ સ્થિતિ નેશનલ ઈન્સ્ટીટયૂટ ઓફ ઓશનોગ્રાફી (સમુદ્રશાસ્ત્ર)ના કહેવા પ્રમાણે અહીં વધારે ખોદકામ થાય તો એ જમાનાના દરિયાઈ પ્રવાહો સમજવામાં પણ મદદ મળી શકે એમ છે. ત્યારનું વાતાવરણ કેવુ હતું, દરિયાઈ તોફાનો કેવા હતાં વગેરે જાણી શકાશે. વધારે ખોદકામ કરવા જેટલી હિંમત જોકે સરકાર દર્શાવે એવી શક્યતા બહુ ઓછી છે.
* * *
નેશનલ ઈન્સ્ટીટયૂટ ઓફ ઓશન ટેકનોલોજીને તપાસ દરમિયાન ૨૦૦૧માં ખંભાતના અખાતમાંથી કેટલાક અવશેષો મળી આવ્યા હતાં. એ વખતે મળી આવેલા અવશેષોની તપાસ દેશ-પરદેશની પ્રયોગશાળાઓમાં કરવામાં આવી હતી. એ પછી એટલુ જાણી શકાયું કે અવશેષો હડ્ડપીય સંસ્કૃતિના છે અને હડ્ડપા યુગ સાથે તેમનો ગાઢ સંબંધ છે. આ સ્થળે દ્વારકા હતી એવી જાહેરાત ત્યારે પણ કરી દેવાઈ હતી. પછીથી જોકે તેનું કોઈ નોંધપાત્ર સંશોધન થયુ નથી.
* * *
કૃષ્ણના અનેક નામો છે એમ દ્વારકાનો દાવો કરતાં સ્થળો પણ અનેક છે. પરંતુ કોઈ સ્થળને ૧૦૦ ટકા દ્વારકા માની શકાય એવા નક્કર પુરાવાઓ હજુ સુધી તો મળ્યા નથી.
